Prof. Dr. Oğuz ÖZYARAL, Antalya Belek Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Mikrobiyolog ve Koruyucu Sağlık Uzmanı

2. Bölüm: Çıkışsızlıktan Çözüm Arayışına

İlk bölümde mikroplastiklerin yalnızca çevrede değil, bedenimizin içinde de birikmeye başladığını gördük. Artık mesele, sadece plastik kullanımını azaltmak değil; bir yaşam biçimini, bir üretim modelini ve bir ekonomik çıkar sistemini sorgulamak zorunda oluşumuzdur. Çünkü bu kirlenme görünür değil, hissedilir. Gözle görülmeyen lifler gibi, sorun da sessiz ama yaygın. Şimdi bu sessizliği bozmamız gerekiyor. Bu bölümde, mikroplastiklerin arkasındaki ekonomik çıkar zincirini, doğadaki kalıcılığını ve nihayetinde bizi bu döngüden çıkartabilecek bilimsel, hukuki ve toplumsal yolları konuşacağız.

Mikroplastik Ekonomisi: Sorumlu Kim?

Plastik, yalnızca bir malzeme değil, küresel ekonominin temel taşıdır. Mikroplastikler bu sistemin kazara oluşmuş atıkları değil, doğrudan tasarlanmış ve meşrulaştırılmış yan ürünleridir. Bu yüzden mikroplastik kirliliği sadece çevresel bir mesele değil, aynı zamanda üretim düzenine dair yapısal bir sorundur.

Sanayi bacalarından çıkan üretim, denizler aracılığıyla sofralarımıza uzanan bir zincir oluşturuyor. PET, PVC ve PS gibi polimerler yalnızca maddi bir bağlantı değil, insanın kendi tüketim alışkanlıklarıyla doğa üzerindeki görünmez bağıdır. Kârın üreticide, zararın doğada kaldığı bu döngü sessiz ama derin bir yankı bırakıyor.

Kim Üretiyor, Kim Ödüyor?

Dünya genelinde her yıl yaklaşık 400 milyon ton plastik üretiliyor. Bunun %40’tan fazlası tek kullanımlık ürünler. Bu ürünler, üretici tarafından “kullan-at” mantığıyla tasarlanıyor. Ancak bu “atılanlar” doğadan kaybolmuyor, parçalanarak mikroplastiklere dönüşüyor. Sonuçta:

• Kâr üreticiye,
• Zarar topluma,
• Toksik yük doğaya kalıyor.

Plastik üreticileri zincirin başında dururken çevresel, sağlıkla ilgili ve ekonomik yük, bireylere, yerel yönetimlere ve gelecek kuşaklara kalıyor. Bu durum çevre hukukunun “kirleten öder” ilkesine doğrudan bir meydan okumadır.

Endüstri Nasıl Sorumluluktan Kaçıyor?

• Yeşil Yıkama: Şirketler geridönüşüm temalı reklamlarla çevreci imaj çiziyor. Oysa dünya genelinde geri dönüştürülen plastik oranı yalnızca %10 civarında.
• Sorumluluğu Bireye Yıkmak: Şirketler, bu krizi bireysel tüketim alışkanlıklarına bağlamaya çalışıyor. Oysa bireyin plastik ayakizi, küresel üretim ve dağıtım politikalarının bir sonucudur.
• Gönüllü Taahhütler: Bağlayıcı olmayan, denetlenmeyen çevre taahhütleriyle yasal düzenlemeler geciktiriliyor.
• Bilgi Karartması: Polimerlerin içeriği çoğu zaman “ticari sır” gerekçesiyle açıklanmıyor.

Sorumlu Birey Değil, Sistemin Kendi

Elbette bireysel çaba önemlidir, ancak çözüm sadece tüketici tercihine indirgenemez. Mikroplastik sorunu, üretim biçimlerinin ve ekonomik modelin yeniden tasarlanmasını gerektiriyor. Üretimde adalet, dağıtımda şeffaflık ve sorumlulukta hesap verebilirlik olmadan, bu görünmeyen kirlilik görünür bir dönüşüme ulaşamaz.

Doğada Unutulmuş Bir Yara: Toprak, Su, Hava Üçgeninde Plastik Döngüsü

Mikroplastikler yalnızca denizlerin değil, doğanın tüm katmanlarının meselesidir. Toprağa karışır, havada taşınır, yağmurla yeniden döner ve sonunda gıdalarımızla soframıza gelir. Görünmeyen ama kalıcı bir yara açarlar. Üstelik bu yara her yıl artan plastik üretimiyle derinleşir.

Toprakta Gizli Tehdit: Tarım Alanlarında Mikroplastik

Mikroplastikler en çok denizlerle ilişkilendirilse de tarım toprakları çok daha sessiz ama ciddi bir tehditle karşı karşıya:

• Arıtma çamurları, gübre olarak kullanıldığında binlerce plastik lif toprağa karışır.
• Plastik malç örtüleri, yabancı otları engellerken zamanla parçalanarak mikroplastik yayar.
• Şehir kökenli kompostlar, organik görünse de plastik kalıntılar içerebilir.

Topraktaki mikroplastikler, su tutma kapasitesini azaltır, kök gelişimini bozar, mikroorganizma dengesini bozar ve sonunda gıda güvenliğini tehdit eden bir zincirleme etki yaratır.

Soluduğumuz Hava: Mikroplastikler Akciğerimizde

Havadaki mikroplastikler, özellikle büyük şehirlerde ve kapalı ortamlarda önemli bir risk kaynağıdır:

• Ev tozu, halı ve tekstillerden gelen mikro liflerle yüklüdür.
• Klima sistemleri, bu lifleri ortamda sürekli dolaştırır.
• Egzoz, lastik aşınması ve yol tozu, havayı plastikle doldurur.

Bu parçacıklar akciğere yapışarak iltihaplanmaya neden olur, taşıdıkları kimyasallar ise kana karışabilir.

Yağmurla Geri Dönen Plastik

Yeni araştırmalar, mikroplastiklerin dağlara, kutuplara ve en uzak ekosistemlere kadar taşındığını gösteriyor. Atmosferde dolaşıyor, yağmur ve kar yoluyla yeryüzüne geri dönüyor. Artık plastik sadece çevremizde değil, iklimin bir bileşeni haline gelmiş durumda.

Sessiz Nefes – Görünmeyen Tehlike
Pencere önünde oynayan bir çocuk, ışıkla dans eden toz taneciklerine bakıyor. Ama o tanecikler artık yalnızca toz değil: Mikroplastikler. Her nefeste içimize giren görünmez kirliliğin, masum bir bakıştaki yankısı.

Geç Kalınmış Uyanış: Bilimden Hukuka, Toplumdan Bireye Çıkış Yolu

Mikroplastikler karşısında artık inkar dönemi sona erdi. Şimdi kabul ve harekete geçme zamanıdır. Çünkü plastik meselesi yalnızca atık yönetimiyle sınırlı değil, o aynı zamanda sağlık, çevre, ekonomi ve adalet meselesidir. Bu nedenle çözüm de bütüncül olmalı; laboratuvardan mahkeme salonuna, okul sıralarından market raflarına kadar her alanda…

• Bilimden Destek: Ölçmek, Tanımlamak, İzlemek

Nano ve mikroplastik izleme teknolojileri geliştirilmeli hem suda hem toprakta hem havada bu parçacıkların varlığı standart yöntemlerle ölçülmelidir.

Gıdalarda, içme suyunda ve soluduğumuz havada düzenli denetim mekanizmaları kurulmalıdır.

Mikroplastiklerin insan hücreleri üzerindeki etkileri konusunda daha fazla toksikolojik çalışma yapılmalı, özellikle endokrin, sinir sistemi ve bağışıklık sistemlerine etkisi araştırılmalıdır.

• Hukuki ve Kurumsal Reform: Görünmeyen Maddeye Görünür Yasa

Mikroplastiklerin “tehlikeli kirletici” olarak sınıflandırılması için uluslararası bağlayıcı düzenlemeler yapılmalıdır.

Üretici sorumluluğunu genişleten, özellikle tek kullanımlık plastiklerin yasaklanmasını veya vergilendirilmesini içeren yeni yasalar gereklidir.

Gıda, kozmetik ve temizlik ürünlerinde kullanılan bilinçli mikroplastikler yasaklanmalı; ürün etiketlemesi şeffaflaştırılmalıdır.

• Endüstri ve Ar-Ge: Gerçek Alternatifler Geliştirmek

Biyobozunur malzemeler geliştirmek önemlidir; ancak bu alanda da yeşil yıkamadan kaçınılmalı, kullanılan malzemelerin gerçekten doğada çözünebilir olduğu bilimsel olarak ispatlanmalıdır.

Paketleme sistemlerinde, tekstil üretiminde ve temizlik ürünlerinde mikroplastik salımını azaltacak yenilikçi teknolojiler ve filtreleme sistemleri yaygınlaştırılmalıdır.

• Toplum ve Eğitim: Sessiz Tehdide Ses Vermek

Mikroplastikler, çevre ve sağlık eğitiminin bir parçası haline gelmelidir.

Okullarda, belediyelerde, medya platformlarında mikroplastik farkındalığı yaratacak kampanyalar ve kamu spotları düzenlenmelidir.

Toplum mikroplastikleri yalnızca bir kirlilik değil, bir eşitsizlik meselesi olarak da görmeli: Bu görünmez kir daha çok yoksulları, çocukları, kırılgan ekosistemleri etkiler.

• Bireyler Olarak Ne Yapabiliriz?

Tek kullanımlık plastiklerden kaçınmak,

Sentetik kıyafetleri daha az yıkamak, mikro fiber filtreli çamaşır makineleri kullanmak,

Kozmetik ve temizlik ürünlerinde mikro tanecik içermeyen seçenekleri tercih etmek,

Plastik içeren ürünleri sorgulamak, üreticiden hesap sormak,

Talep ederek, farkındalık oluşturarak, politika yapıcıları zorlamak.

Mikroplastik Gerçekleri:

1. Mikroplastik Maruziyeti – Birey Düzeyinde

• Yıllık yutulan mikroplastik miktarı: Ortalama bir insan yılda 000 parçaya kadar mikroplastik yutuyor (Kaynak: Environmental Science & Technology, 2019).
• Suda mikroplastik yoğunluğu: Şişelenmiş sularda litre başına 10 ila 300 arasında mikroplastik bulunabiliyor (Kaynak: WHO, 2019 raporu).
• Bir hafta içinde vücuda giren plastik miktarı: WWF’ye göre bir insan, haftada ortalama 5 gram mikroplastik alıyor — bu, bir kredi kartı büyüklüğünde (Kaynak: WWF, “No Plastic in Nature”, 2019).

2. Doğada Mikroplastik Yoğunluğu

• Okyanuslarda bulunan mikroplastik sayısı: Tahminen 50 trilyon mikroplastik parçacık denizlerde yüzüyor. Bu, dünya üzerindeki yıldızlardan fazla (Kaynak: UNEP, 2021)!
• Tarım topraklarında plastik birikimi: Avrupa’da tarım topraklarının yılda 000 ila 430.000 ton mikroplastik ile kirletildiği tahmin ediliyor (Kaynak: FAO, 2021).
• Antarktika’da bile mikroplastik tespiti: Antarktika’nın kar örtüsünde litre başına 29 mikroplastik parçası bulundu (Kaynak: Nature Communications, 2022).

3. Sağlıkla İlgili Bulgular

• İnsan kanında mikroplastik: 2022’de yapılan çalışmada deneklerin %77’sinin kanında polietilen, polistiren ve PET bulundu (Kaynak: Vrije Universiteit Amsterdam).
• Plasentada mikroplastik: 2020’de İtalya’da yapılan bir çalışma, dört plasentadan üçünde mikroplastik saptadı (Kaynak: Environment International, 2021).
• Solunum yoluyla alınan lif sayısı: Ortalama bir birey günde yaklaşık 14 mikroplastik lif Kapalı ortamda bu sayı daha da artıyor (Kaynak: Indoor Air Journal, 2020).

4. Geridönüşüm ve Atık Gerçekleri

• Toplam plastik atıkların geridönüşüm oranı: Küresel ölçekte yalnızca %9’u geri dönüştürülüyor; geri kalanı ya yakılıyor ya da doğaya bırakılıyor (Kaynak: OECD Global Plastics Outlook, 2022).
• Plastik üretimi ne kadar büyüyor? 1950’de 2 milyon ton olan plastik üretimi, bugün 400 milyon tona yaklaştı. 2040’ta bunun iki katına çıkması bekleniyor (Kaynak: OECD, 2022 / UN Environment).

Bir Kredi Kartı Kadar Plastik – Bedenin İçinde Biriken Sessizlik

Bu plastik parçacıkları sadece soframızda değil; akciğerlerimizde, midemizde ve bağırsaklarımızda birikiyor. Küresel kirliliğin en sessiz formu artık vücudumuzun bir parçası.

Görünmeyeni Görmek, Geleceği Korumaktır

Mikroplastikler artık yalnızca çevremizi değil, bedenimizi de etkiliyor. Gıdalarımızda, soluduğumuz havada, hatta hücrelerimizde yer buluyor. Görünmüyor, sınır tanımıyor ve geri alınamıyor. Ama unutmayalım: Bu kirliliği biz yarattık — çözümü de biz inşa edebiliriz. Bez torbalarla sınırlı bireysel adımlar yetmez; daha adil, daha şeffaf ve doğayla uyumlu bir yaşam anlayışına ihtiyaç var. Bu yazı bir alarm zili olduğu kadar bir davettir: Bilimin ışığında, sınırlara saygılı ve toprağa değil hayata kök salan bir medeniyet mümkündür. Mikroplastikler küçük olabilir ama etkileri büyük, derin ve kalıcıdır. Sessizlik artık bir seçenek değil.

“Mikroplastikler küçük olabilir ama onları görmezden gelmek çok büyük bir hata olur.”