Bir dönem Marksist bir gerilla olarak mücadele veren, sade yaşam tarzı ve felsefesiyle dünya çapında ilgi gören Uruguay’ın eski devlet başkanı José Mujica 89 yaşında hayatını kaybetti.

Uruguay’ın solcu Devlet Başkanı Yamandu Orsi, dört ay önce yemek borusu kanseri tedavisini bırakıp başkent Montevideo yakınlarındaki üç odalı mütevazı çiftliğinde palyatif bakıma geçme kararı alan Mujica’nın ölümünü duyurdu.

Orsi, uzun yıllar siyasi yoldaşlık yaptığı Mujica için “Bize verdiğin her şey için teşekkür ederiz,” dedi.

Mujica’ya geçen yıl yemek borusu kanseri teşhisi konmuştu. Radyoterapiyle tümörün büyük kısmı yok edildi ancak bağışıklık sistemi hastalığı iyileşme sürecini zorlaştırdı. Ocak ayında doktorları kanserin karaciğere de yayıldığını duyurdu. Mujica da ''Bir savaşçının da dinlenmeye hakkı vardır,'' diyerek tedaviyi bıraktı.

Köpeğinin yanına gömülmek istemişti

Onun vasiyeti de hazırdı. Bir bacağı olmayan köpeği Manuela, onun sadık dostuydu. Mujica, ölümünden sonra çiftlikteki sekoya ağacının altına, Manuela’nın yanına gömülmek istediğini belirtti.

“Ben toprağın altına döneceğim. Ama insan bir kökün dibine gömülmeli, ki bir ağacı beslesin…”

Bir gerilladan başkana

1960’larda Tupamarolar yani Ulusal Kurtuluş Hareketi (MLN-T) adlı silahlı sol örgütün lideri olarak şehir gerillası mücadelesi yürüten Mujica diktatörlüğe karşı verdiği silahlı mücadele, toplumsal eşitsizliğe karşı örgütlediği eylemler ve tarihe geçen cezaevi kaçışıyla, Latin Amerika gerilla hareketlerinin sembol isimlerinden biri haline geldi.

Hatta 1971'de Punta Carretas Cezaevi’nden 106 siyasi mahkumla dışarıdan kazılan gizli bir tünelle kaçması tarihe geçti. Operasyonun planı aylarca hazırlandı. Hapishanenin tam karşısında gizlice kiralanan bir evin bodrumundan başlatılan tünel, yeraltında 40 metreden fazla ilerleyerek cezaevinin çamaşırhanesine ulaştı. Mahkumlar gece boyunca tek tek tünelden dışarı çıktı. Sabah gardiyanlar hücreleri kontrol ettiğinde, içeride 100’den fazla tutuklu yoktu.

Ancak devletin sert karşılığı ve 1973-1985 arası süren askeri diktatörlük, onu yaklaşık 15 yıl hapse gönderdi. Bu sürenin 10 yılını hücre hapsinde geçirdi.

Darbe sonrası Uruguay ordusu, sekiz gerillayla birlikte Mujica'yı 'rehine' kapsamına almıştı. Ordu gerillaların saldırılarını sürdürmeleri halinde bu dokuz kişinin öldürüleceğini açıklamıştı.

Hapishanede geçirdiği zaman, 'A Twelve Year Night' (12 Yıllık Gece, 2018) adlı filme de konu oldu.

'Saraysız' başkan

1985’te demokrasinin geri gelmesiyle afla serbest kaldı. Geniş Cephe adlı sol koalisyona katıldı. 2005’te tarım bakanı oldu, 2009’da ise oyların yüzde 52’sini alarak Uruguay’ın 40'ıncı devlet başkanı seçildi.

Eşi Lucia Topolansky de eski bir gerilla ve politikacıydı. Mujica’yla 2005’te evlendiler ve hiç çocukları olmadı. Ölümünden önceki günlerde yerel bir radyoya konuşan Topolansky, “40 yılı aşkın süredir birlikteyiz. Sonuna kadar da yanında olacağım,” dedi.

2010-2015 arasında devlet başkanı olarak görev yapan Mujica, 'Pepe' lakabıyla tanınırken Uruguay’ı bölgenin en demokratik ve özgürlükçü ülkelerinden biri haline getirdi. Esrarın ve eşcinsel evliliğin yasallaştırılması, kürtaj hakkının tanınması ve yeşil enerji devrimi onun dönemine damga vurdu.

Geleneksel başkanlık şatafatını reddeden Mujica, eski bir 1987 model mavi Vosvos kullanıyor, örgü hırka ve sandalet giyiyor, Montevideo dışında bir çiftlik evinde krizantem çiçekleri yetiştiriyordu.

2023 Ekim’inde Associated Press’e (AP) verdiği röportajda şöyle diyordu: “Hayatın trajedisi bu; bir yandan muhteşem ama sonunda bitiyor. Cennet burada. Cehennem de.”

Türkiye'ye de geldi

Mujica'nın hayatını anlattığı 'Saraysız Başkan' isimli kitap 2015 yılında Türkçe'ye çevrilmişti. O sene Türkiye'ye gelen Mujica büyük ilgiyle karşılanmıştı.

Üç günlük yas ve Latin Amerika’dan saygı duruşu

Uruguay’da üç günlük ulusal yas ilan edilirken, dünya liderlerinden ve sıradan insanlardan taziye mesajları geldi. Latin Amerika solunun sembol isimlerinden biri olan Mujica için Kolombiya Devlet Başkanı Gustavo Petro onu 'büyük bir devrimci' olarak andı. Bolivya’nın eski lideri Evo Morales, “Ben ve bütün Latin Amerika yas içindeyiz,” dedi. Meksika Devlet Başkanı Claudia Sheinbaum ise “tüm dünya için örnek bir figür,” yorumunu yaptı.

Brezilya Dışişleri Bakanlığı onu 'zamanımızın en önemli hümanistlerinden biri' olarak tanımladı. Şili Devlet Başkanı Gabriel Boric ise şu sözlerle veda etti: “Eğer bize bir şey bıraktıysan, o da umuttur. İşlerin daha iyi yapılabileceğine olan sarsılmaz inançtır.”

Dünyayı büyüleyen halkçı bir başkan

Başkanlık döneminde Montevideo barlarında sade yemekler yedi, sokakta broşür dağıttı, kadın düşmanlığına karşı kampanyalar yürüttü. Mütevazılığıyla bir halk kahramanına dönüştü.

Lüks başkanlık konutunu neden reddettiği sorulunca, Associated Press’e şunları söylemişti: “Beni yoksul gibi gösterdiler ama asıl yoksullar onlar… Dört katlı bir sarayda sadece çay içmek için yaşamak zorundaysan, bu yoksulluktur.”

Döneminde ülke ekonomisi büyüdü, maaşlar arttı, yoksulluk azaldı. Tüketim kültürüne karşı konuşmalarıyla Uruguaylıları sadeliğe çağırdı. 2024 başkanlık seçimlerinde seçilen Yamandu Orsi de onun mirasını devam ettiren isimdi.

En radikal adımları sosyal alanda attı: Uruguay, ilk üç ay içinde kürtajı yasal hale getiren ilk Güney Amerika ülkesi ve esrarı üretiminden satışına kadar tamamen serbestleştiren ilk ülke oldu. Aynı zamanda eşcinsel evlilik yasasını da geçirdi.

Mujica’nın çevreci politikaları sayesinde bugün Uruguay enerjisinin yüzde 98’ini biyokütle, güneş ve rüzgar enerjisinden sağlıyor.

Görevini yüzde 60 gibi yüksek bir halk desteğiyle tamamladı. Anayasa gereği arka arkaya ikinci kez aday olamadı ama senatör olarak siyasette ve uluslararası alanda etkisini sürdürdü.

Ancak hayatının sonuna kadar onu tanımlayan özellik yine alçakgönüllülüğüydü.

“Bana soruyorlar: ‘Nasıl hatırlanmak istersin?’ Bu kibirden başka bir şey değil,” demişti.

“Hafıza tarihsel bir şeydir… Yıllar geçer. Tozu bile kalmaz.”